(Άγνωστα βιογραφικά στοιχεία του Οσίου Μαξίμου του Γραικού)

Του πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου


Σύμφωνα με έρευνες Ρώσων μελετητών, αλλά και του δικού μας αειμνήστου ακαδημαϊκού Γρηγορίου Παπαμιχαήλ, ο οποίος πρώτος έκανε γνωστό στην Ελλάδα τον μεγάλο αυτό Νεοέλληνα (με την μελέτη του «Μάξιμος ο Γραικός, ο πρώτος φωτιστής των Ρώσων», εν Αθήναις 1951, ο Μιχάλης Τριβώλης), γεννήθηκε στην Άρτα γύρω στα 1470. Τον πατέρα του τον έλεγαν Μανουήλ και την μητέρα του Ειρήνη.

Πολύκλαδη ήταν η αρχοντική γενιά των Τριβώληδων. Ο Κάλλιστος ο Α', που ήταν Οικουμενικός Πατριάρχης από το 1350 ως το 1363, φίλος του Ιωάννου του Ε΄(Παλαιολόγου) και συντάκτης θρησκευτικών διατριβών, ανήκε στην οικογένεια Τριβώλη.

Και ο βασιλεύς-φιλόσοφος Μανουήλ Παλαιολόγος απευθύνει στα τέλη του ΙΔ ή στις αρχές του ΙΕ αιώνα, επιστολή σε ένα Τριβώλη, που βρισκόταν στην Πελοπόννησο, στο περιβάλλον του Θεοδώρου του Α, δεσπότη του Μυστρά, αδελφού του αυτοκράτορα. Σύμφωνα με τον Ντενίσωφ το πρόσωπο πρέπει να είναι το ίδιο που ο Δημήτριος Κυδώνης, γύρω στο 1380, λέει ότι πρωτοστάτησε στην συμφιλίωση των βασιλέων, εννοώντας τον Ιωάννη τον Ε΄ και τον πρωτότοκο γιό του και σφετεριστή του θρόνου για τρία περίπου έτη, Ανδρόνικο.

Πριν από την Άλωση και κάτω από άγνωστες συνθήκες, διάφοροι κλάδοι της οικογένειας βλάστησαν στην Δύση και στην Ανατολή. Τριβώληδες, έκτος από την Άρτα, μαρτυρούνται στον Μυστρά, στην Κέρκυρα και αλλού. Ιδιαίτερα γνωστοί φέρονται οι Τριβώληδες της Κερκύρας, ο Δημήτριος και τα παιδιά του Στάμος και Ιάκωβος, που διακρίθηκαν ανάμεσα στους Ευγενείς του νησιού. Ο δόγης της Βενετίας Αλβίσο Μοντσενίγο τους απένειμε τον τίτλο του κόμητος.

Ο Ιάκωβος είναι ο «ιλαρώτατος και χαριέστατος ποιητής». Ο χαρακτηρισμός ανήκει στον Νικόλαο Σοφιανό, επίσης Κερκυραίο, συγγραφέα της πρώτης Γραμματικής της Κοινής των Ελλήνων Γλώσσης και μεταφραστή στην νεοελληνική αρχαίων ελληνικών κειμένων.

Ο Δημήτριος, ο όποιος φέρεται ως θείος του Μιχαήλ Τριβώλη (Μαξίμου του Γραικού), ήταν γνωστός ως αντιγραφέας κωδίκων και ως «σοφός βιβλιόφιλος». Του άρεσε να προσονομάζεται «Σπαρτιάτης» η «Πελοποννήσιος εκ Σπάρτης». Αυτό οδήγησε την έρευνα στο συμπέρασμα ότι προέρχεται από τους Τριβώληδες του Μυστρά. Μαρτυρούνται, εξ άλλου, σχέσεις του Δημητρίου με τους Παλαιολόγους.

Στην Ρώμη, όπου κατέφυγε μετά την κατάλυση της εξουσίας τους στην Πελοπόννησο, αντέγραψε την Οδύσσεια και στα 1471-1472 την Ανθολογία των ελληνικών επιγραμμάτων.

Προστατευόμενος του Βησσαρίωνος, καρδιναλίου τότε, ήταν εκεί, όταν έγιναν οι αρραβώνες της μικρής πριγκιποπούλας Ζωής-Σοφίας Παλαιολογίνας με τον τσάρο Ιβαν Γ' (1 Ιουνίου 1472).

Αργότερα επέστρεψε στην Κέρκυρα, όπου και εγκαταστάθηκε μόνιμα. Όσον αφορά στα παιδιά του έχομε να προσθέσομε και τα εξής: ο Στάμος έγινε μέλος του Μεγάλου Κερκυραίικου Συμβουλίου και ο Ιάκωβος του Συμβουλίου των Ευγενών. Αργότερα ο δεύτερος προήχθη σε σύνδικο και δικαστή. Και κλείνομε με την μαρτυρία ότι, όταν ο Ιανός (Ιωάννης) Λάσκαρις, ο περίφημος αυτός λόγιος και αγωνιστής της απελευθερώσεως του Βυζαντίου από τους Οθωμανούς, έφθασε στην Ελλάδα με σκοπό την αγορά κωδίκων, μετέβη και στην Κέρκυρα και την Άρτα, όπου κατέγραψε δύο καταλόγους με σπάνια και πολύτιμα βιβλία από τις πλούσιες βιβλιοθήκες του προαναφερθέντος Δημητρίου Τριβώλη.

Όσα παραπάνω αναφέραμε, έχουν σημασία για τρεις λόγους. Ο πρώτος είναι ότι, όπως είπαμε ήδη, ο Δημήτριος φέρεται ως θείος του Μιχαήλ Τριβώλη (Μαξίμου του Γραικού), πράγμα άλλωστε πιθανότατο, ο δεύτερος ότι ο Μιχαήλ Τριβώλης, πριν αναχωρήσει για την Δύση, διέμενε στην Κέρκυρα προφανώς κοντά στο θείο του, όπου είχε δάσκαλο τον ονομαστό σοφό Ιωάννη Μόσχο και ο τρίτος ότι ο Ιανός Λάσκαρις ήταν εκείνος που πήρε μαζί του τον Μιχαήλ Τριβώλη, όταν επέστρεψε στην Ιταλία. Όλοι αυτοί οι παράγοντες, στους όποιους πρέπει να προσθέσομε και τον οικογενειακό, θα παίξουν τον μικρό η μεγάλο ρόλο τους στην εξέλιξη του Μιχαήλ.

Ένας άλλος λόγος, εξ άλλου, που μαρτυρεί τους συγγενικούς δεσμούς του Μιχαήλ με τον Δημήτριο, είναι ότι του Μιχαήλ του άρεσε να αυτοαποκαλείται «Λακεδαιμόνιος εκ Σπάρτης», στοιχείο, που επισημαίνει την κοινή καταγωγή τους από την Λακωνία, τον βυζαντινό Μυστρά. Εκεί, στην Κέρκυρα, θα ανδρωθεί ο Μιχαήλ και θα λάβει επιμελέστατη μόρφωση. Η Άρτα, φυσικά, έχει το μεγάλο μερίδιό της στην ανατροφή του. Οι γονείς του, φανατικοί Ορθόδοξοι, ανθενωτικοί, θα δώσουν και στον γιό τους τον ανάλογο προσανατολισμό, για να τον προφυλάξουν από τις παγίδες της Καθολικής προπαγάνδας. Ο δάσκαλός του, Ιωάννης Μόσχος, αδιάλλακτος αντιλατινιστής, θα στεριώσει την Ορθοδοξία του.

Ο Τριβώλης ο Δωρίλεος ο εκ Σπάρτης Λακεδαιμόνιος

Το παράδοξο που προκύπτουν από την μελέτη των γραπτών του Μιχαήλ Τριβώλη είναι ότι πουθενά δεν μνημονεύεται η Άρτα, όπου γεννήθηκε. Ακόμα και στην περιγραφή του μαρτυρίου του άγνωστου Αρτινού νεομάρτυρα, ονομάζει τον τόπο του μαρτυρίου «Ελληνική γή».

Ένα από τα γράμματα του προς τον προσφιλέστατο φίλο του Ιωάννη Γρηγορόπουλο, που το έγραψε τον Μάρτιο του 1850 στην Μιραντούλη της Ιταλίας, το υπογράφει «ο σος Δωρίλεος ο Τριβώλης ο εκ Σπάρτης Λακεδαιμόνιος». Ο Ηλίας Ντενίσωφ, ερμηνεύοντας τα παραπάνω υποθέτει ότι ίσως να ήθελε να γράψει «Δωρίκλεος».(από το Δώριος και κλέος) και «ο εκ Σπάρτης Λακεδαιμόνιος». Ούτε ήταν όμως η απώτερη καταγωγή του Μιχαήλ (Μαξίμου) από την Λακεδαίμονα, ούτε είναι πιθανό να είχε γνωρίσει την Σπάρτη, δηλαδή τον Μυστρά.

Ο ιστορικός Γρηγόριος Παπαμιχαήλ σημειώνει και τα εξής χαρακτηριστικά

…..Αι περί Μαξίμου αρχαίες ρωσικές Διηγήσεις αποκαλούσι τους γονείς αυτού Μανουήλ και Ειρήνη «φιλοσόφους», ειδικώς δε τον πατέρα αυτύ «βοεβόδαν» και τον Μάξιμον αναφέρουσιν «υιόν βοεβόδα». Το παράδοξον είναι ότι οι πλείστοι των περί τον Μάξιμον ασχοληθέντων, καίτοι αποκαλούσιν αυτόν Έλληνα, επι τη βάσει,άλλως τε, της ιδίας του ομολογίας «έλλην ειμί και εν ελληνική χώρα και εγεννήθην και ανετράφην και εκάρην μοναχός», έκτοτε είναι πασίγνωστος εν Ρωσία μόνον ως «Μαξίμ Γρέκ», εν τούτοις τη γενέτειρά του πόλιν τοποθετούσιν εν Αλβανία. Δοθέντος όμως ότι «βοεβόδαι» δεν υπήρχον εν Ελλάδι, αι δε διηγήσεις φέρουσι τον Μάξιμον ως απολύσαντα τους δούλους και τας δούλας μετά τον θάνατο των γονέων του, δια των προσωνυμιών τούτων των γεννητόρων του Μαξίμου οι συντάκται των Διηγήσεων εσκόπουν να εξάρωσι την μόρφωσιν, την ευπορίαν και την εξέχουσαν αυτών κοινωνικήν θέσιν.

«Δοθέντος ότι ο Μάξιμος εγεννήθη εν Άρτη, έσπευσα να ερωτήσω δι΄επιστολής τον τότε (1943) δήμαρχο Αρταίων κ.Ι.Ζαχαρήν, αν ευχρηστή εν Άρτη το όνομα Τριβώλης, έλαβον δε την απάντησιν ότι ουδέ κάν αναφέρεται τοιούτο όνομα. Ο επτανήσιος όμως φίλος Γενικός Γραμματεύς του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Βασ. Μακρής,εις σχετική ομιλία μου είχε ανακοινώσει ότι το όνομα τούτο είναι κερκυραϊκό. Και ότι εν τω καταλόγω των οικογενειών Κερκύρας, αίτινες μετείχον του Μεγάλου Συμβουλίου της Ενετικής Διοικήσεως εν Επτανήσω και ήσαν εγγεγραμμέναι εν τη Χρυσή Βίβλω της νήσου, εύρε την οικογένειαν Τριβώλη εγγεγραμμένη εν αυτή υπό το έτος 1474.Πράγματι δ΄εν τω υπ΄αυτού ευγενώς αποσταλέντι μοι «Αναμνηστικώ τεύχει…» τω εκδοθέντι υπό Σπυρίδωνος Μ.Θεοτόκη εν τω περί ου ο λόγος Καταλόγω αναγράφεται «Τριβώλη 1474» εν δε τω καταλόγω των τιτλούχων της ανατολής (σελ.49) φέρεται «Τριβώλης 1770, Κέρκυρα».


Απόσπασμα από την ανέκδοτη εργασία: «Μελετήματα στον Άγιο Μάξιμο τον Γραικό».