Όλα ξεκίνησαν ως απόλαυση και αναζήτηση ύφους στα προβλήματα που με απασχολούσαν ως μυθιστοριογράφο. Τα «Σπαράγματα», μια στήλη με μικρά κείμενα πάνω στην τέχνη του μυθιστορήματος, που κρατούσα για χρόνια στο περιοδικό «Παρέμβαση» ήταν η αφορμή για το βιβλίο. Ωστόσο, συνειδητοποίησα πως, σταδιακά διαμορφωνόταν ένα ολόκληρο πεδίο πάνω στην τέχνη της γραφής. Εκεί με οδηγούσε και η μακρόχρονη κριτική της ξένης λογοτεχνίας στην «Αυγή» και άλλα έντυπα, όπου έκανα τις πρώτες κριτικές δοκιμές πάνω στους Φλωμπέρ, Μπαλζάκ, Χένρι Τζέημς, Μπόρχες, Κούντερα, Μπολάνιο, Φίλιπ Ροθ, Χέρμαν Μέλβιλ, Κόρμακ Μακάρθυ κ. ά. Η κεντρική ιδέα ήταν να παρουσιάσω τις βασικές του πτυχές του μυθιστορήματος −αφήγηση και αφηγητής, ο χαρακτήρας, η πλοκή, ο χρόνος, το θέμα, το ύφος, η αλήθεια και οι συμβάσεις του είδους− όπως διαμορφώθηκαν μέσα από τα μεγάλα μυθιστορήματα, από τις προμπαλζακικές απαρχές έως τις σύγχρονες μεταμυθοπλασίες του μεταμοντερνισμού μέσα από μια ιστορική προοπτική. Το εγχείρημα μπόρεσε να ολοκληρωθεί γιατί κατάφερα αποκτήσω πρόσβαση σε μια κρίσιμη βιβλιογραφία για την τέχνη του μυθιστορήματος αμετάφραστη στην Ελλάδα.

Η δύναμη και η τέχνη της αφήγησης με τη μορφή των μύθων κινούσε τον κόσμο για χιλιετίες και το μυθιστόρημα, προϊόν της νεωτερικότητας, είναι η σύγχρονη εκδοχή της. Είναι η περιπέτεια των ανθρώπων και των αισθημάτων σε έναν σε έναν πολύπλοκο και ακατανόητο κόσμο. Ο ρόλος του είναι να εξερευνήσει την ανθρώπινη ύπαρξη στην ολότητά της, η επίπονη μάχη για να εκπορθήσει το μεγαλείο και την αθλιότητα της ζωής. Βεβαίως, η συντριπτική πλειοψηφία ζει άνετα και χωρίς το μυθιστόρημα. Όμως, κι αυτή είναι η εκδίκησή του, η διαλυμένη τους ζωή αποκτά αρχιτεκτονική και νόημα μέσα από τις ιστορίες του κουτσομπολιού. Όσοι το αποστρέφονται, πνίγονται στο junkfood.

Ασφαλώς και υπάρχει και συνίσταται στις άπειρες μικρές λεπτομέρειες που ο δόκιμος συγγραφέας παλεύει καθημερινά να τιθασεύσει και να βελτιώσει. Να απαλλάξει τη γλώσσα του από τη φθορά και τα κλισέ της καθημερινότητας, να βρει τη μοναδική σωστή λέξη –κατά τον Φλωμπέρ– και την ακρίβεια που γεννά τη δύναμη και, προπαντός, να κατακτήσει το βλέμμα του συγγραφέα που διακρίνει το καίριο. Τα «Ανεμοσκορπίσματα», το πρώτο μυθιστόρημα του Μάρκες, είναι ένα πρωτόλειο. Έπρεπε να περάσουν δώδεκα χρόνια και τέσσερα βιβλία, για να κατακτήσει την τεχνική και να γράψει το αριστούργημά του, τα «100 χρόνια μοναξιά».

Ο Ναμπόκοφ, που δίδαξε για δεκαετίες λογοτεχνία, θεωρούσε ότι κάποιος δεν μπορεί να διδαχθεί να γράφει μυθοπλασία, εκτός κι αν έχει ήδη λογοτεχνικό ταλέντο. Ωστόσο, πιστεύω πως οι σχολές δημιουργικής γραφής μπορούν να σε βοηθήσουν σημαντικά να κατανοήσεις συγκεκριμένες πτυχές του μυθιστορήματος και της γλώσσας, αλλά μέχρι ένα ορισμένο σημείο. Κανείς δεν γνωρίζει το μυστικό, ούτε οι καθιερωμένοι συγγραφείς, ώστε το επόμενο μυθιστόρημα να είναι επιτυχημένο.

Σήμερα με τον πληθωρισμό των εκδόσεων μπορεί τυπικά να συμβεί ακόμη κι αυτό. Ωστόσο, τα αριστουργήματα δεν γράφονται κατά λάθος. Ένας άξιος του ονόματός του συγγραφέας προκύπτει αφού έχει αφομοιώσει τη μνήμη της τέχνης του και την υπερβεί με δημιουργικό τρόπο. Πρέπει να σκύψεις βαθιά στις σελίδες της λογοτεχνίας, για να ανέβεις στα ύψη των μεγάλων.

Μιλάμε, κυρίως, για αισθητικά ρεύματα που διατρέχουν την παράδοση της λογοτεχνίας και ειδικότερα του μυθιστορήματος. Ο Μπαλζάκ, ο Φλωμπέρ, ο Τολστόι, ο Ντοστογιέφσκι με τον ρεαλισμό, το κοινωνικό και ψυχολογικό μυθιστόρημα δημιούργησαν το κυρίαρχο πρότυπο που μεσουράνησε τον 19ο αιώνα. Στις αρχές του 20ου ο μοντερνισμός του Τζόυς, του Προυστ, της Βιρτζίνιας Γουλφ ανέδειξε τη «ροή συνείδησης», την αποσπασματικότητα, τις πολλές οπτικές γωνίες, τη σχετικότητα της αλήθειας. Παράλληλα με πολλά επιμέρους είδη, όπως η λογοτεχνία του παραλόγου, του φανταστικού, ο μαγικός ρεαλισμός, το αστυνομικό, το υπαρξιακό μυθιστόρημα, από το δεύτερο μισό του 20ου κυριάρχησε ο μεταμοντερνισμός. Τζων Μπαρθ, ΚερτΒόνεγκατ, Τόμας Πίντσον κ. ά. Μια αισθητική που επιδεικνύει ότι το μυθιστόρημα είναι κατασκευασμένο, φέρνει τον υβριδισμό και καταργεί τη διάκριση του «υψηλού» και του «χαμηλού». Ωστόσο, όπως αναφέρω και στην «Τέχνη του Μυθιστορήματος» νομίζω πως η θετική του συνεισφορά, με την αμφισβήτηση των μεγάλων αφηγήσεων, έχει εξαντληθεί και δεν μπορεί να περιγράψει πια τη σημερινή ανθρώπινη συνθήκη. Χρειαζόμαστε μια νέα μυθιστορηματική ηθική απέναντι στον κυνισμό, το σχετικισμό και την ασφυξία που προκαλεί. Μια νέα ανήσυχη ποιητική, που θα υπερβαίνει τον αστικό ρεαλισμό, τον μοντερνισμό και τον μεταμοντερνισμό και θα συνθέτει τα καλύτερα στοιχεία των τριών.

Παρόλο που υπάρχουν εξαιρετικά ελληνικά μυθιστορήματα και τα έχουμε αγαπήσει, έχω την αίσθηση πως οι περισσότεροι Έλληνες πεζογράφοι είναι μεγάλοι τεχνίτες της γλώσσας, την έχουν σκάψει βαθιά, αλλά υστερούν στην αρχιτεκτονική. Για αυτό και η μεγάλη διηγηματογραφική παράδοση. Τα περισσότερα μυθιστορήματα είναι μικρά, μονοφωνικά και χωρίς μεγάλες φιλοδοξίες. Είναι λίγες οι απόπειρες να γραφεί ένα μεγάλο ελληνικό μυθιστόρημα.

Η απόλαυση μάς κάνει αναγνώστες. Όμως, το ότι μας αρέσει ένα μυθιστόρημα, δεν σημαίνει κιόλας ότι είναι σημαντικό. Ο σύγχρονος αναγνώστης κινδυνεύει να καταποντιστεί σε μία θάλασσα μετριότητας. Τα κλασικά έργα, και ο κανόνας που δημιουργείται από την κριτική, προτείνουν έναν οδηγό που αποτελεί και μέτρο σύγκρισης. Παράλληλα, επιλέγουμε και βιβλία σύμφωνα με την προσωπική μας αισθητική και την καλλιεργούμε.