Μπάρμπαρα Κασσέν
Εκδόσεις Μελάνι 2015 σελ. 142
«Την ξενιτιά, τη γυμνωσιά, την πίκρα, την αγάπη...τα τέσσερα τα ζύγισα, βαρύτερα είναι τα ξένα». Έτσι ο λαός μας τραγούδησε την ξενιτιά και αυτός ο λαός μπορεί να καταλάβει τι πάει να πει προσφυγιά, τι σημαίνει μετανάστευση, τι είναι νοσταλγία...
Αποδημίες, μεταναστεύσεις, κατακτήσεις, κανένα τμήμα της ανθρωπότητας δεν έμεινε στον τόπο καταγωγής του: είμαστε όλοι εξόριστοι και μετανάστες!!
Ρίζωμα και ξεριζωμός: να τι είναι η νοσταλγία, λέει η ελληνίστρια φιλόσοφος και λογοτέχνις Μπαρμπαρά Κασσέν.
Η νοσταλγία έχει δύο όψεις : το ρίζωμα και την περιπλάνηση.
Νοσταλγία, η λέξη ηχεί απολύτως ελληνική, από το νόστος, «επιστροφή», και το άλγος, «πόνος», «οδύνη». Η νοσταλγία είναι ο «πόνος της επιστροφής», η οδύνη που μας κατακλύζει όταν είμαστε μακριά και ταυτόχρονα τα βάσανα που τραβάμε για να επιστρέψουμε.
Η Οδύσσεια είναι το Έπος του Ομήρου, που συνέθεσε για να τραγουδήσει τις περιπέτειες του νόστου του Οδυσσέα, του πολύτροπου ήρωα. Είναι το κατεξοχήν ποίημα της νοσταλγίας.
Κι όμως η λέξη «νοσταλγία» δεν είναι ελληνική, δεν απαντά στην Οδύσσεια. Δεν είναι ελληνική λέξη, αλλά είναι ελβετική, γερμανοελβετική. Πρόκειται για έναν ιατρικό νεολογισμό του 17ου αιώνα, ο οποίος αναβάπτισε επιστημονικά το Heimweh (πόνο/νόσο/καημό της πατρίδας), την μυστηριώδη πάθηση των Ελβετών μισθοφόρων του Λουδοβίκου ΙΔ΄, που μαράζωναν μακριά από τα ελβετικά βοσκοτόπια τους.
Η νοσταλγία αυτό το «ασφυκτικό και γλυκό συναίσθημα», είναι αφορμή για να μελετήσει η Κασσέν τη σχέση του ανθρώπου με τη ζωή, τον θάνατο και την αιωνιότητα, με την πατρίδα, τον λαό του, τη γλώσσα ή τις γλώσσες του. Θα βασιστεί η συγγραφέας, σε μια σειρά αρχέγονες σκηνές, που εκτυλίσσονται στον Όμηρο και στον Αινεία, όπως και στα κείμενα της Χάνα Άρεντ.
Όταν ο ξεριζωμός επισυμβαίνει χωρίς ελπίδα επιστροφής, η κεντρική φιγούρα είναι εκείνη του εξορισμένου. Ο Οδυσσέας μετατρέπεται σε Αινεία, αυτόν που οι Έλληνες έδιωξαν από τη φλεγόμενη Τροία και του οποίου την περιπλάνηση περιγράφει ο Βιργίλιος. Και όταν δεν υπάρχει ή παύει να υπάρχει πια η επιθυμία της επιστροφής, η ίδια η φιγούρα μετατρέπεται σε εκείνη του μετανάστη, που αποκτά διαφορετικές ρίζες.
Από τη νοσταλγία στην εξορία και από το ένα έπος στο άλλο, ο σκοπός δεν είναι πια η επιστροφή στο σπίτι(οίκοι), αλλά μια ίδρυση, η Ρώμη.
Τέλος σύμφωνα με την Άρεντ είναι η μητρική γλώσσα, και όχι η γη των πατέρων της, που συγκροτούν την πατρίδα της...
Το βιβλίο αυτό διερευνά, παράλληλα με τη «νοσταλγία», τη σχέση μεταξύ πατρίδας, εξορίας και μητρικής γλώσσας.
Μήπως τελικά είναι διπλή η νοσταλγία;
Οδυσσέας, ο τυχοδιώκτης, ο νομάς, ο κάτοικος του κόσμου έως τα πέρατα του, σπίτι του παντού και πουθενά.
Αλλά πώς ξέρουμε ότι έχουμε επιστρέψει σπίτι μας;
Όταν επιστρέφω σπίτι μου, αλλά σπίτι μου δεν είναι. Ίσως γιατί δεν υπάρχει σπίτι μου. Πότε λοιπόν είναι κανείς σπίτι του;
Πρόκειται για το καλύτερο και πιο νοσταλγικό βιβλίο του 2015.
Η Μπάρμπαρα Κασσέν είναι φιλόσοφος, ελληνίστρια, φιλόλογος, δοκιμιογράφος, λογοτέχνις και μεταφράστρια. Διευθύντρια ερευνών στο γαλλικό Εθνικό Κέντρο Επιστημών (CNRS) η Κασσέν ειδικεύεται στην αρχαιοελληνική σοφιστική και τη σύγχρονη ρητορική. Το 2012, τιμήθηκε με το Μέγα Βραβείο της Γαλλικής Ακαδημίας, για το σύνολο του έργου της.
Κώστας Τραχανάς