H επιγραφή Δεν ξεχνώ στο Μουσείο Ολοκαυτώματος αποτελεί μια νουθεσία που οφείλουμε να κρατήσουμε ζωντανή για πάντα
O Robert K. Wittman είναι ιδρυτής της Ομάδας κατά των Πολιτισμικών Εγκλημάτων στις ΗΠΑ και πρόεδρος της εταιρείας Robert Wittman, Inc. Το αυτοβιογραφικό έργο του, όπου περιγράφει πώς ως μυστικός πράκτορας διέσωσε έργα τέχνης ανεκτίμητης αξίας (Priceless: How I Went Undercover to Rescue the World’s Stolen Treasures) εμφανίζεται στη λίστα των ευπώλητων της εφημερίδας New York Times. Η συνέντευξη που ακολουθεί δόθηκε για το βιβλίο Το ημερολόγιο του διαβόλου, που συνέγραψε μαζί με τον David Kinney και κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Πεδίο.
Ερ. Την άνοιξη του 1945, καθώς οι ερευνητές άρχιζαν να ξεφυλλίζουν ένα τεράστιο απόθεμα εγγράφων, ανακάλυψαν το ημερολόγιο του Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ. Ποιος ανακάλυψε και παρέδωσε το ημερολόγιο στις αμερικανικές Αρχές;
Απ. Κατά τις τελευταίες μέρες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι αμερικανικές δυνάμεις υπό την καθοδήγηση του στρατηγού Τζορτζ Πάτον ανακάλυψαν το ημερολόγιο του ναζί Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ. Βρισκόταν ανάμεσα σε έναν σωρό από έγγραφα που κάποιοι είχαν κρύψει βαθειά στα υπόγεια του Schloss Banz, ενός κάστρου από την εποχή του μπαρόκ που υψώνεται στη βαυαρική ύπαιθρο. Τα έγγραφα του ημερολογίου ανακαλύφθηκαν όταν ο Kurt von Behr, ένας αριστοκράτης ναζί με φανταχτερή στολή, γυαλιστερές μαύρες μπότες και μονόκλ, αποφάσισε να κάνει μια συμφωνία με τους Αμερικανούς. O Von Behr είχε περάσει τον καιρό του πολέμου στο Παρίσι εξαιρετικά ευχάριστα, λεηλατώντας συλλογές τέχνης και έπιπλα από χιλιάδες σπίτια Εβραίων της Γαλλίας, του Βελγίου και της Ολλανδίας. Λίγο πριν από την απελευθέρωση, αυτός και η σύζυγός του δραπέτευσαν για να εγκατασταθούν στο κάστρο του Schloss Banz, κουβαλώντας ένα φορτίο κλοπιμαίων που στοιβάζονταν σε έντεκα αυτοκίνητα και τέσσερα φορτηγά. Έχοντας καλλιεργήσει το άνετο αριστοκρατικό του στιλ στη διάρκεια του ναζισμού, σκέφτηκε ότι θα μπορούσε να έρθει σε συμφωνία με τον αρχηγό των αμερικανικών δυνάμεων. Αν του επέτρεπαν να ζήσει στο κάστρο, αυτός θα τους φανέρωνε την τοποθεσία μιας κρύπτης με απόρρητα έγγραφα των ναζί. Το σχέδιό του δεν καρποφόρησε, τα έγγραφα βρέθηκαν ενώ αυτός με τη σύζυγό του αυτοκτόνησαν – την ιστορία αυτή μπορεί να τη διαβάσει κανείς στο βιβλίο μου Το ημερολόγιο του τρόμου.
Ερ. Ήταν πολυσέλιδο το χειρόγραφο του Ρόζενμπεργκ: Ποια ήταν η περίοδος όπου αναφερόταν;
Απ. Ανάμεσα στα δεκάδες χιλιάδες μυστικά έγγραφα υπήρχε ένα ξεχωριστό χειρόγραφο άνω των 500 σελίδων, το εν λόγω ημερολόγιο, που κάλυπτε την περίοδο από το 1934 μέχρι το τέλος του πολέμου.
Ερ. Γιατί το ημερολόγιο ήταν χαμένο για τρία τέταρτα του αιώνα;
Απ. Μετά τη λήξη των εχθροπραξιών, οι σύμμαχοι οργάνωσαν την ποινική δίωξη των ναζί στη Νυρεμβέργη, όπου μετέφεραν τα έγγραφα που βρέθηκαν στο κάστρο Schloss Banz για να χρησιμοποιηθούν ως μαρτυρίες στις περίφημες δίκες. Αφού τελείωσε η διαδικασία των δικών, το ημερολόγιο του Ρόζενμπεργκ μεταφέρθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες από κάποιον Αμερικάνο κατήγορο, όπου θάφτηκε για να ανακαλυφθεί ξανά το 2013 από εμένα, στη διάρκεια μιας έρευνας για το Μουσείο Ολοκαυτώματος στην πόλη της Ουάσινγκτον. Το ημερολόγιο δεν έχει ποτέ αντιγραφεί ούτε μεταφράστηκε, γεγονός που σημαίνει ότι οι πληροφορίες από πρώτο χέρι που περιέχει ήταν σχεδόν άγνωστες.
Ερ. Ποιοι άλλοι από την ιεραρχία του Γ’ Ράιχ κράτησαν προσωπικά ημερολόγια; Δημοσιεύτηκαν αυτά σε έντυπη μορφή;
Απ. Το ημερολόγιο αυτό αποτελεί ένα από τα ελάχιστα που γράφτηκαν από πολύ υψηλόβαθμα στελέχη του Γ’ Ράιχ. Είναι μοναδικό, γιατί δεν γράφτηκε για να δημοσιευτεί, αλλά ως καταγραφή των προσωπικών σκέψεων του Ρόζενμπεργκ. Άλλα ημερολόγια, όπως αυτά του Γιόζεφ Γκέμπελς και του Χανς Φρανκ, μπορούν να θεωρηθούν ως κείμενα προπαγάνδας, γράφτηκαν με σκοπό να δημοσιοποιηθούν.
Ερ. Πολλοί λένε ότι πίσω από τα πιο διαβόητα εγκλήματα της ναζιστικής Γερμανίας κρυβόταν ο Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ. Ποια ήταν η θέση του και τι ακριβώς έκανε κατά την περίοδο του πολέμου;
Απ. Ο Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ ήταν ένας από τους πρώτους που στήριξαν τον Αδόλφο Χίτλερ. Ήταν μαζί του στις αρχές της δεκαετίας του ’20, στα πρώτα βήματα του ναζιστικού κόμματος. Έγινε ο βασικός ιδεολόγος και φιλόσοφος του κινήματος. Κατά τη διάρκεια του πολέμου ενορχήστρωσε την κλοπή έργων τέχνης, αρχείων και βιβλιοθηκών από το Παρίσι, την Κρακοβία και το Κίεβο. Αυτός καλλιέργησε την ιδέα ότι μια παγκόσμια εβραϊκή συνωμοσία βρισκόταν πίσω από την κομμουνιστική επανάσταση στη Ρωσία κι έπρεπε να συντριβεί από τους Γερμανούς. Ο Ρόζενμπεργκ έγραψε στο ημερολόγιό του ότι ο πόλεμος θα μπορούσε να είναι «…μια παγκόσμια επανάσταση βιολογικού ξεκαθαρίσματος», η οποία στο τέλος θα εξολόθρευε «όλα αυτά τα γονίδια των μπάσταρδων Εβραίων που έχουν μολύνει τον κόσμο». Στο τελικό του αξίωμα έγινε υπουργός του Ράιχ υπεύθυνος για την Ανατολή, επιβλέποντας τεχνοκρατικά όλες τις δραστηριότητες που λάμβαναν χώρα στην Ανατολική Ευρώπη.
Ερ. Γιατί ο Χίτλερ διάλεξε τον Ρόζενμπεργκ; Ποιες ήταν οι ικανότητές του και οι γνώσεις του;
Απ. Ο Χίτλερ επέλεξε τον Ρόζενμπεργκ για την ιδεολογία και την αφοσίωσή του. Ήταν ο διανοητής που έφτιαξε το οικοδόμημα του ναζισμού, θα μπορούσε να ειπωθεί ότι αυτός δημιούργησε τον Χίτλερ όπως τον ξέρουμε σήμερα. Στις δίκες της Νυρεμβέργης ειπώθηκε από κάποιον κατηγορούμενο ότι ο Ρόζενμπεργκ έδωσε σχήμα στη σκέψη του Χίτλερ την εποχή που ο μελλοντικός δικτάτορας «…ήταν ακόμα σε θέση να σκεφτεί».
Ερ. Οι ιστορικοί ισχυρίζονται ότι ο Ρόζενμπεργκ έθεσε τα θεμέλια για το Ολοκαύτωμα. Εσάς ποια είναι η γνώμη σας;
Απ. Για τον Ρόζενμπεργκ οι Εβραίοι ήταν οι εχθροί της «άριας» τάξης πραγμάτων, που περιλάμβανε φυσικά τη Γερμανία, όμως δεν μπορεί να κατηγορηθεί ευθέως για τις δολοφονίες του Ολοκαυτώματος. Η φιλοσοφία του αποτέλεσε περισσότερο τη βάση για τις απελάσεις των Εβραίων από το γερμανικό κράτος στις πρώτες φάσεις του καθεστώτος.
Ερ. Με τη δημοσίευση του ημερολογίου, τι περισσότερο μάθαμε για τις πτυχές της γένεσης και της δράσης του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος;
Απ. Το ημερολόγιο του Ρόζενμπεργκ αποτελεί μια εντυπωσιακή μαρτυρία από πρώτο χέρι για την πορεία του ναζιστικού κόμματος από τις μπιραρίες του Μονάχου μέχρι το σκοτεινό καταφύγιο του Χίτλερ στο τέλος του πολέμου. Σ’ αυτό καταγράφονται οι μυστικές συναντήσεις με τον Χίτλερ που αφορούσαν τους Εβραίους, την αρπαγή έργων τέχνης, την καταστροφή της οργανωμένης θρησκείας, τις διαμάχες και τις ίντριγκες που σοβούσαν εντός της ιεραρχίας του καθεστώτος.
Ερ. Ένα από τα πράγματα που μου έκανε εντύπωση, διαβάζοντας το ημερολόγιο, ήταν το μίσος του Ρόζενμπεργκ για τους Εβραίους και για τους Ρώσους. Πώς εξηγείτε αυτό το μένος του;
Απ. Το ναζιστικό κόμμα χρειαζόταν εχθρούς απέναντί του, που θα κατηγορούνταν για τα προβλήματα τα οποία είχε να αντιμετωπίσει η Γερμανία μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η κομματική εφημερίδα, η μηχανή προπαγάνδας δηλαδή, εκδιδόταν από τον Ρόζενμπεργκ και μ’ αυτόν τον τρόπο η φιλοσοφία και οι ιδέες του δημοσιοποιούνταν και αναπτύσσονταν. Κατηγορούσε τους Εβραίους ως υπεύθυνους για την άθλια οικονομική κατάσταση κι ακόμα πίστευε ότι η Ρωσία ήταν μια αρκούδα σε χειμερία νάρκη που, όταν ξυπνούσε, θα κατάπινε τη Γερμανία. Η Ρωσία μαζί με τους Εβραίους ήταν για τον Ρόζενμπεργκ οι πραγματικοί εχθροί.
Ερ. Ποια είναι η σχέση του Ρόμπερτ Κέμπνερ με το ημερολόγιο του Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ;
Απ. Ο Ρόμπερτ Κέμπνερ ήταν ένας Εβραίος δικηγόρος που έφυγε από τη ναζιστική Γερμανία τη δεκαετία του ’30 και βρήκε καταφύγιο στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ. Έχοντας υπάρξει νομικός προϊστάμενος της πρωσικής αστυνομίας, ήταν σε θέση να γνωρίζει σε βάθος τη γερμανική νομοθεσία. Επιλέχθηκε ως μέλος της κατηγορούσας ομάδας στη δίκη της Νυρεμβέργης που έπρεπε να εξετάσει τους ναζί εγκληματίες πολέμου, ανάμεσά τους και τον Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ. Ο Κέμπνερ ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την περίπτωση του Ρόζενμπεργκ και ήρθε σε επαφή με το προσωπικό του ημερολόγιο, το οποίο δεν επέστρεψε ποτέ αλλά το κράτησε για λογαριασμό του μετά το τέλος της δίκης.
Ερ. Ακολουθώντας ένα είδος σπονδυλωτής αφήγησης, το βιβλίο που γράψατε μαζί με τον David Kinney εξελίσσεται σαν μια συνοπτική ιστορία του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αλήθεια, υπάρχει ενδιαφέρον στις ΗΠΑ για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο;
Απ. Ναι, αρκετό, επειδή ήταν μια περίοδος καθοριστική για τη ζωή μιας ολόκληρης γενιάς και, εκτός αυτού, προκάλεσε τον θάνατο 400.000 Αμερικανών στρατιωτών.
Ερ. Γνωρίζουμε ότι ως εμπειρογνώμων του FBI διερευνήσατε την κλοπή πολλών έργων τέχνης. Μπορείτε να αναφέρετε μερικές από αυτές τις δραστηριότητες;
Απ. Μπήκα στο FBI το 1988 ως ειδικός πράκτορας και μου ανατέθηκε η Περιφέρεια της Φιλαδέλφειας. Επειδή είχα λάβει σχετική εκπαίδευση στην αναγνώριση πλαστών έργων τέχνης, κοσμημάτων και πετραδιών, υπηρέτησα στο σχετικό τμήμα της Ομοσπονδιακής Αστυνομίας. Κατά τη διάρκεια της εικοσάχρονης σταδιοδρομίας μου, ανέκτησα κλοπιμαία έργα τέχνης αξίας 300 εκατομμυρίων δολαρίων και συνέβαλα στη δικαστική δίωξη αμέτρητων εγκληματιών. Η συνεισφορά μου υπήρξε καθοριστική όταν, το 2005, το FBI ανέπτυξε ταχύτατα την Ειδική Ομάδα Δίωξης σχετικών αδικημάτων: ορίστηκα υπεύθυνος για την εκπαίδευση ερευνητών για εγκλήματα αυτού του είδους. Έχω αντιπροσωπεύσει τις ΗΠΑ στη διεξαγωγή ελέγχων και αναζητήσεων σε όλες τις ηπείρους, προτείνοντας σύγχρονες μεθόδους υψηλής τεχνολογίας που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τις αρμόδιες υπηρεσίες των μουσείων και της αστυνομίας στην προσπάθεια ανάκτησης κλεμμένων έργων τέχνης και αντικειμένων μεγάλης αξίας. Μερικές περιπτώσεις αξιοσημείωτες είναι η ανάκτηση μιας αυτοπροσωπογραφίας του Ρέμπραντ, αξίας 35 εκατομμυρίων δολαρίων, που κλάπηκε από το Εθνικό Μουσείο της Σουηδίας, ενός κλεμμένου χρυσού αγαλματιδίου 2.000 ετών από τάφο στο Περού, το μεγαλύτερο χρυσό αντικείμενο που βρέθηκε ποτέ σε τάφο της αμερικανικής ηπείρου, ενός αυθεντικού κομματιού της Αμερικανικής Χάρτας Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων αξίας 100 εκατομμυρίων δολαρίων - ένα από τα συνολικά δεκατρία που υπάρχουν - και πολλών άλλων. Αυτές κι άλλες ιστορίες περιγράφονται στο μπεστ σέλερ μου Priceless: How I Went Undercover to Rescue the World’s Stolen Treasures [Ανεκτίμητης αξίας: Πώς ως μυστικός αστυνομικός διέσωσα κλεμμένους θησαυρούς ανά την υφήλιο].
Ερ. Ποιοι είναι οι σπουδαιότεροι οργανισμοί στις ΗΠΑ που πρέπει να απευθυνθεί ένας ερευνητής, για να πάρει πληροφορίες για τον B’ Παγκόσμιο Πόλεμο;
Απ. Πληροφορίες για τον B’ Παγκόσμιο Πόλεμο μπορούν να βρεθούν στα αρχεία πολλών πολιτειών. Η ιστοσελίδα του Αμερικανικού Μουσείου Ολοκαυτώματος περιέχει πάρα πολλά στοιχεία, όπως και τα Εθνικά Αρχεία στην πόλη της Ουάσινγκτον.
Ερ. Τι θα συμβεί αν η μνήμη καλυφθεί από τη σκόνη της λήθης;
Απ. Σύμφωνα με το γνωστό απόφθεγμα, πρέπει να μαθαίνουμε από τα λάθη της Ιστορίας αλλιώς είμαστε καταδικασμένοι να τα επαναλάβουμε. Μια τέτοια προειδοποίηση είναι πολύ σημαντική στις μέρες μας, καθώς βλέπουμε να αναδύονται σημάδια χαρακτηριστικά της εποχής του ναζισμού, όπως η δαιμονοποίηση της ελευθεροτυπίας, η άνοδος του εθνικισμού, η νοοτροπία του «εμείς» εναντίον «αυτών», οι κυβερνοεπιθέσες της Ρωσίας εναντίον των εθνών της Δύσης, η άνοδος δεσποτικών καθεστώτων ανά τον κόσμο. Όλα αυτά μας υπενθυμίζουν ότι η δημοκρατία είναι ένα καθεστώς εύθραυστο κι απαιτείται διαρκής επαγρύπνηση για την κατοχύρωσή της. Τα μαθήματα της ανθρωπότητας από τις απώλειες των πενήντα εκατομμυρίων είναι τόσο επίκαιρα, όσο και την εποχή που σημειώθηκε η μεγαλύτερη σύρραξη στην Ιστορία. H επιγραφή Δεν ξεχνώ στο Μουσείο Ολοκαυτώματος αποτελεί μια νουθεσία που οφείλουμε να κρατήσουμε ζωντανή για πάντα.
Μετάφραση από τα αγγλικά: Απόστολος Σπυράκης